“Herkesin üzerinde anlaşabileceği yeni bir hikâye yaratmak mümkün!” Bu iddialı ama bir o kadar da umut vadeden cümle, Yuval Noah Harari’nin son kitabı Neksus’un merkezinde yer alıyor. Harari, daha önceki eserlerinde insanlık tarihine makro düzeyde yaklaşarak tarım devriminden dijital çağa uzanan büyük dönüşümleri ele almıştı. Bu kez ise odağını doğrudan bugünün krizlerine ve yarının olasılıklarına çeviriyor: bilgi, otorite, yapay zekâ, demokrasinin kırılganlığı ve kolektif anlatıların çöküşü.
Bugün dünyada bilgiye ulaşmak tarihte hiç olmadığı kadar kolay. Ancak bu erişim bolluğu, insanlığı daha akıllı veya daha bilge kılmıyor. Tam aksine, yalanın ve yanıltıcı bilginin bu kadar hızlı yayılabildiği bir çağda, neyin doğru olduğunu saptamak bile başlı başına bir çabaya dönüşmüş durumda. Neksus, tam da bu çelişkiyi temel alıyor: Bilgi çağında nasıl olup da hakikat sonrası (post-truth) bir dünyada yaşamaya başladık?
Harari, tarihin farklı dönemlerinde bilgi üretiminin, aktarımının ve denetiminin nasıl işlediğine dair çarpıcı örnekler sunuyor. Tek tanrılı dinlerin doğuşunu “ilk büyük bilgi teknolojileri” olarak okuyor; yazılı kutsal metinlerin ve kurumsal din yapılarının, bireyin düşünme ve anlama biçimlerini nasıl şekillendirdiğini gösteriyor. Yahudi kimliğinin modern İsrail devletine giden ideolojik ve kültürel süreçlerini bir şiir hareketi üzerinden analiz ederken, Hitler ve Stalin döneminde kurulan merkeziyetçi bilgi ağlarını, totaliter rejimlerin nasıl bir epistemolojik denetim mekanizması kurduğuna dair örnekler olarak ele alıyor.
Öte yandan, Harari’nin pozitif örnek olarak sunduğu ABD Anayasası, bilgi ile iktidar arasındaki ilişkiyi dengelemeye çalışan nadir sistemlerden biri olarak dikkat çekiyor. Anayasanın hata düzeltme kapasitesi ve kurumsal denetim mekanizmaları, geçmişte demokratik istikrarın temel dayanaklarından biri oldu. Ancak aynı sistemin, bugün algoritmalarla şekillenen yeni bir “görünmez güç” karşısında ne kadar işlevli kalabileceği sorgulanıyor.
Buradaki temel mesele, bilgi ağlarının siyasal sistemlerle nasıl iç içe geçtiği ve gelecekte bu ilişkinin ne yönde evrileceğidir. Harari, demokrasilerin ve totaliter rejimlerin bilgiyle kurdukları ilişkiyi yalnızca tarihsel bir karşılaştırma olarak değil, geleceğe dair bir uyarı bağlamında da ele alıyor. Yapay zekâ, biyometrik veri toplama sistemleri, bireysel mahremiyetin yitimi… Tüm bu gelişmelerin toplamı, bizleri şu soruya getiriyor: Geleceğin otoritesi insan mı olacak, yoksa algoritmalar mı? Başka bir deyişle: Geleceğin diktatörleri insanlar değil, silikon çipler mi olacak?
Harari’nin en çarpıcı tespitlerinden biri de şudur: İnsanlar bilgiye ulaşmakta ustalaştı ama bilgeliği üretmekte başarısız kaldı. Oysa bugünün en temel ihtiyacı tam da bu: bilgiden çok bilgelik. Yani sadece “ne olduğu”nu bilmek değil, “ne yapılması gerektiği”ni de tartışmak ve karar vermek.
Neksus, bilgi çağının anlam krizine bir cevap arayışı olarak okunabilir. Bu anlamda yalnızca bir tarihçi veya fütüristin düşünce ürünü değil, aynı zamanda siyasal, ahlaki ve kültürel bir manifestodur. Harari, her zamanki berrak anlatımıyla, kavramlar arasında boğulmadan, meselelere doğrudan temas etmeyi başarıyor. Üstelik bunu yaparken okuyucuyu edilgen bir izleyici olmaktan çıkarıp, geleceği yeniden inşa edebilecek bir özne olarak konumlandırıyor.
Elimizde hâlâ bir imkân var: Yeni bir hikâye yaratmak. Bu hikâye; ne salt bir ulusun, ne yalnızca bir ideolojinin, ne de sadece teknolojik seçkinlerin eseri olabilir. Küresel, katılımcı, kapsayıcı ve insan onuruna dayalı bir anlatıya ihtiyacımız var. Neksus, bu yeni anlatının mümkünlüğünü hatırlatıyor; hem bireysel hem de toplumsal düzeyde sorumluluk almanın zamanının geldiğini söylüyor.
Belki de en çok bu yüzden, Neksus sadece okunması gereken bir kitap değil, tartışılması, üzerine düşünülmesi, konuşulması ve yazılması gereken bir metindir.
YORUMLAR